یکی از مفاهیمی که در دهه اخیر به گونه‌ای بسیار گسترده در جوامع پیشرفته بررسی می‌شود، مفهوم دولت الکترونیکی است، هدف اصلی از پیدایش دولت الکترونیکی، روش مناسبی برای دسترسی هرچه بهتر وبهتر شهروندان به اطلاعات و خدمات دولتی، اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصت‌های بیش‌تر برای مشارکت در فرایندها و نهادهای مردم‌سالار است.

(ایسنا)، رشد فن‌آوری‌ها به ویژه فن‌آوری اطلاعات و فراگیر شدن آن در سطح جامعه، تغییرات گسترده‌ای را در ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها پدیده آورده است.

این فن‌آوری‌ها امروز به صورت تصاعد هندسی در حال رشدند و به عنوان نماد عصر حاضر در آمده‌اند؛ رشد فزاینده این فن‌آوری‌ها در تمامی پدیده‌ها از جمله دولت و موسسات دولتی تاثیرات شگرفی برجای می‌گذارد. دولت‌ها در عصر اطلاعات باید برای رفع نیازها و انتظارات شهروندان، خدمات و دولت محصولات خود را کیفی‌تر و مطلوب‌تر کنند.

دولت الکترونیکی بر اساس کتاب عصر اطلاعات و دولت دسترس‌پذیر که اطلاعات این گزارش از آن برگرفته شده است؛ در سال‌های اخیر، به طور جدی در دستور کار دولت‌ها قرار گرفته است و دولتمردان نیروهای خود را در راه تحقق چنین شرایطی بسیج کرده‌اند و درصددند تا فرایندهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را با کمک فن‌آوری‌های نوین ارتباطات و اطلاعات اصلاح کنند و از این راه به شیوه کارآمدتر به شهروندان خدماتی ارائه کنند، در ژاپن نیز همانند دیگر کشورها، وزارتخانه‌ها، راهبردها و خط مشی‌های مختلفی را طی سا‌های 1997 تا 2002 تهیه کرده‌اند.

هنگامی که انجمن استانداردهای ژاپن، استانداردهای دسترس‌پذیری را ارائه کرد، نیاز به هماهنگ‌سازی استانداردهای مختلف احساس شد تا در سال 2005، دسترس پذیری وب برای افراد ناتوان طراحی شد.

دولت الکترونیکی، استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات برای ایجاد تحول در ساختار عملکردی دولت‌هاست. دولت الکترونیک متحول کردن دولت و فرآیند کشورداری از طریق قابل دسترس‌تر، کارآمدتر و پاسخگوتر کردن آن و ارائه اطلاعات و خدمات به شهروندان و سایر نهادهای دولتی از طریق به کارگیری فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات است.

دولت الکترونیکی در اصطلاح به استفاده از فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات برای ارائه اطلاعات و خدمات به شهروندان، بخش‌های اقتصادی، کارمندان و سایر قسمت‌های دولتی اطلاق می‌شود.

اگرچه دولت الکترونیکی هنوز در مرحله نوجوانی است ولی قابلیت‌های انعطاف‌پذیر اینترنت به ویژه وب شامل پتانسیل‌ بالای آن برای کاستن فوق‌العاده هزینه‌ها، افزایش سود، گسترش موارد قابل دسترسی و از بین بردن فاصله‌هاست.

الکترونیکی شدن برای دولت‌ها شیوه‌ای است برای استفاده از فن‌آوری‌ جدید که به افراد تسهیلات لازم را جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی، اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصت‌های گسترده‌تر برای مشارکت در فرآیندها و نمادهای مردم‌سالار عطا می‌کند؛ دولت الکترونیکی مجموعه‌ای از ارتباطات الکترونیکی است که بین دولت، شرکت‌ها و شهروندان به وجود می‌آید.

*افزایش فرصت مشارکت شهروندان در دولت

به طور کلی هدف از دولت الکترونیکی افزایش فرصت مشارکت شهروندان در دولت، فراهم کردن و تولید و ارائه خدمات اطلاعاتی دولتی شهروندمحور و درنهایت دسترس‌پذیر اطلاعات دولتی معتبر و با کیفیت شهروندان است.

مشتریان دولت الکترونیکی را می‌توان به طور کلی به سه دسته تقسیم کرد: شهروندان، بنگاه‌های اقتصادی و موسسات دولتی

مشتریان دولت الکترونیکی از طریق پایگاه‌های اینترنتی دولت الکترونیکی می‌توانند در فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مشارکت کنند.

یکی از اهداف اساسی دولت الکترونیکی تحقق بخشیدن به مردم سالاری الکترونیکی است که همه شهروندان بتوانند در سرنوشت خویش دخالت داشته باشند؛ با این عمل و با مشارکت گسترده مردم درواقع دولت ماهیتی غیررسمی به خود می‌گیرد و شهروندان می‌توانند به طور کامل با دولت در تعامل باشند؛ شهروندان، بنگاه‌های اقتصادی و موسسات دولتی می‌توانند از طریق دولت الکترونیکی فعالیت‌های گوناگونی نظیر موارد زیر را انجام دهند:

پرداخت مالیات و عوارض، تجدید گواهی‌نامه، دریافت و تجدید جواز کسب، ثبت شرکت، عقد قرارداد، ثبت ازدواج و طلاق، ثبت تولد و مرگ، انجام فعالیت‌های مالی و اعتباری، شرکت در انتخابات، پر کردن فرم‌های الکترونیکی برای مقاصد مختلف، بازدید از موزه‌ها، استفاده از کتابخانه‌های مجازی، تعامل با نهادهای مختلف دولتی و تجاری و اجتماعی، پرداخت صورت حساب‌های مختلف مثل صورتحساب آب و برق و تلفن و گاز، دریافت اجازه ساخت و ساز ساختمان، دریافت اطلاعات مختلف سیاسی، اقتصادی و اقتصادی و اجتماعی و موارد دیگر.

*اینترنت، رسانه منتخب دولت الکترونیک است

اینترنت، رسانه منتخب دولت الکترونیکی است که از طریق رایانه‌های شخصی متصل به آن قابل استفاده است؛ به همین دلیل وب سایت‌های دولتی می‌توانند رابط بین کاربران و دستگاه‌های اجرایی دولت باشند.

اما پیدایش دولت الکترونیکی منافع و مزایایی دارد که می‌توان به مواردی شامل مدیریت کارآمدتر در سازمان‌ها، ارائه بهتر خدمات دولتی به شهروندان، تعامل مناسب شهروندان و بخش‌های بازرگانی و صنعتی، توانمندسازی شهروندان، ارائه خدمات به مردم، در هر زمان و هر مکان، افزایش سرعت ارائه تسهیلات، انجام امور دولتی با شفافیت بیش‌تر، افزایش مسوولیت‌پذیری از سوی بخش‌های دولتی و کاهش بوروکراسی اداری و کاغذبازی در ادارات و کمک‌رسانی بهینه به افراد معلول و غیره اشاره کرد.

به طور کلی این فواید را می‌توان شامل تسهیل خدمات‌رسانی به شهروندان، کوچک‌سازی اندازه دولت، تسهیل اخذ اطلاعات و خدمات توسط شهروندان و تسهیل فرایندهای کاری سازمان‌ها و کاهش هزینه‌ها از طریق ادغام و حذف سیستم‌های موازی دانست.

*مراحل دولت الکترونیکی

برای تحقق دولت الکترونیکی مدل‌های مختلفی پیشنهاد شده است به عنوان نمونه موسسه گارتنر که یک شرکت مشاوره بین المللی است، یک مدل چهار مرحله‌ای را معرفی کرده است که دولت در آن از آغاز تا پایان چهار مرحله را پشت سر خواهد گذارد.

در مدل گارتنر، دولت الکترونیکی از چهار مولفه ظهور، تعامل، تراکنش و تبدیل تشکیل شده است. در فاز ظهور، سازما‌ن‌های دولتی اطلاعات خود را در قالب وب سایت برای دسترسی مردم ارائه می‌کنند. سرویس‌هایی مانند موتور جست‌وجوی محتوای وب سایت‌ها، پست الکترونیکی و مدیریت محتوا را در فاز تعامل نشان می‌دهد.

در فاز تراکنش سرویس‌هایی مانند تجارت الکترونیکی و در مرحله چهارم یعنی تبدیل، کلیه سیستم‌های اطلاعاتی یکپارچه می‌شوند و تمام سرویس‌های دولت تحت یک پورتال مرکزی به مردم ارائه خواهد شد. رسیدن به این مرحله مستلزم ایجاد تغییر اساسی در فرهنگ، فرایندها و ساختار سازمان‌های دولتی است.

در این مرحله صرفه‌جویی‌های قابل ملاحظه‌ای در هزینه‌های ناشی از خدمات صورت می‌گیرد و رضایت شهروندان به حداکثر می‌رسد.

در گسترش کمی و کیفی خدمات دولت الکترونیکی، دولت از مراحل مختلفی عبور می‌کند که می‌توان آن‌ها را به چهار مرحله زیر تقسیم کرد:

به وجود آمدن وب سایت‌های دولتی که شامل اطلاعاتی درباره سازمان‌های مختلف دولتی است؛ ایجاد وب سایت‌های دولتی که شامل اطلاعات سازمان‌ها در یک محیط تعاملی‌اند.

ایجاد وب سایت‌هایی که در آن مشتری می‌تواند به اطلاعات شخصی مورد نیاز خود دست یابد. گسترش وب سایت‌های و شبکه‌هایی که به طور دائم به شهروندان خدمات می‌دهند و شامل سازمان‌های بسیار زیادی‌اند که با وجود این شبکه به یکدیگر متصل شده‌اند.

اما سازمان ملل برای ارزیابی پیشرفت کشورها در برپایی دولت الکترونیکی پنج مرحله زیر را شناسایی کرده است.

*مرحله اول: ظهور

در این مرحله دستگاه‌های دولتی، تعدادی وب سایت‌ ساده و مستقل از هم را به وجود آورند که برروی آن‌ها اطلاعاتی محدود و پایه‌ای قرار می‌دهند؛ دولت‌ها از طریق وب سایت‌ در وب حضور می‌یابند و ادارات دولتی وب سایت‌های خود را ایجاد می‌کنند. اما ویژگی‌ اطلاعات وب سایت‌ها در این مرحله، عدم پویایی و ناکافی بودن آن‌هاست و به ندرت روزآمد می‌شوند.

*مرحله دوم: ‌ارتقاء

در این مرحله بر تعداد سایت‌های دولتی افزوده می‌شود، اطلاعات موجود در وب سایت‌های دولتی افزایش می‌یابند و اطلاعات این وب سایت‌ها، پویاتر و روزآمدتر می‌شوند و تغییرات با تواتر بیش‌تری در سایت‌ها اعمال می‌شوند هم‌چنین درجه تنوع اطلاعات، بیش‌تر از مرحله اول است و شامل کاتالوگ‌ها، موتورهای جست‌وجو، خبرنامه و نظایر آن‌هاست.

*مرحله سوم: تعامل

ارائه اطلاعات در این مرحله بر پایه نیاز مراجعه‌کنندگان سازماندهی می‌شود و کاربران می‌توانند با تکمیل فرم‌های مربوطه با سازمان ارتباط داشته باشند، از طریق اینترنت با مقامات دولتی برای انجام کارهای خود تماس برقرار کنند و درخواست‌ها و قرار ملاقا‌ت‌های خود را به‌صورت پیوسته تنظیم کنند.

بنابراین ارتباط دو سویه و تعاملی بیش‌تری بین کاربران و سازمان به وجود می‌آید و از جمله ویژگی‌های این وب سایت‌ها بهره‌گیری کاربران از بانک‌های اطلاعاتی آنلاین برای جست‌وجوی اطلاعات است.

*مرحله چهارم: تراکنش

کاربران به صورت آنلاین از خدمات و اطلاعات وب سایت‌ها استفاده می‌کنند و هزینه‌ها و معاملات خود را به صورت آنلاین پرداخت می‌کنند؛ در این مرحله علاوه بر فرایند تجارت الکترونیکی آنلاین، مباحثی همچون امنیت اطلاعات کاربران، حریم خصوصی افراد و یکپارچگی فرایندهای ارتباطی در وب سایت مطرح می‌شود و به طور کلی کاربران می‌توانند هزینه خدمات یا تبادلات مالی را از طریق شبکه و به صورت امن بپردازند.

*مرحله پنجم:‌ یکپارچه سازی

همه خدمات و اطلاعات دولتی به صورت آنلاین و یکپارچه در دسترس کاربران است؛ در فضای مجازی و الکترونیکی، کلیه مرزهای تمایز در ادارات حذف می‌شوند.

سازمان ملل درباره مراحل پیاده‌سازی دولت الکترونیکی پژوهش‌هایی انجام داده که نشان می‌دهد در سال 2002 میلادی، 32 کشور جهان در مرحله پیدایش، 65 کشور در مرحله ارتقاء، 55 کشور درمرحله تعامل و 17 کشور در مرحله تراکنش بوده‌اند و هیچ کدام از کشورهای جهان به مرحله یکپارچگی نرسیده‌اند. فارغ از این که کشورها در کدام مرحله از دولت الکترونیکی قرار دارند، دسترس‌پذیری وب سایت‌ها یکی از ارکان دولت الکترونیکی است.

*مهمترین بستر پیدایش و استقرار دولت الکترونیکی

همان گونه که ذکر شد، مهم‌ترین و عمده‌ترین بستر پیدایش و استقرار دولت الکترونیکی، وجود وب سایت‌هایی است که خوب طراحی شده‌اند و برای عموم مردم دسترس‌پذیرند. به‌طور کلی دولت الکترونیکی می‌تواند دارای سه مرحله ظهور وب سایت، تعامل و تحقق دولت الکترونیک باشد؛ در مرحله ظهور سازمان‌ها باید یک وب سایت دسترس‌پذیر و کاربردی را طراحی کنند و اطلاعات کاملی از خود و نحوه ارتباط و نظرسنجی از کاربران بدهند.

این وب سایت‌ها به عنوان رابط کاربر با سازمان نقش بسیار مهمی ایفا می‌کنند؛ بنابراین مهم‌ترین مرحله در تحقق دولت الکترونیکی ظهور وب سایت‌ها و سازمان‌ها باید یک وب سایت موثر و کارآمد را طراحی کنند. در مرحله تعامل، کاربران می‌توانند با وب سایت‌ها ارتباط برقرار کنند؛ اطلاعات مورد نیاز خود را دریافت کنند و با مسوولان سازمان همکاری داشته باشند.

*اجزا و عناصر دولت الکترونیک

پیدایش مفهوم دولت الکترونیک با ظهورو گسترش فن‌آوری‌های نوین ارتباطی از جمله اینترنت است. تغییرات گسترده‌ای را که اینترنت بر ابعاد گوناگون زندگی انسان‌ها به وجود آورده، از روابط انسانی تا کار، آموزش، تفریح، خرید و نظیر آن ... لزوم خدمات نوین و مناسبی را نشان می‌دهد که پاسخگوی نیازها و انتظارات شهروندان جامعه اطلاعاتی آینده باشد به طور کلی عوامل متعددی زمینه‌ساز پیدایش مفهوم دولت الکترونیک می‌باشند که همگی ناشی از رشد فن‌آوری و پیچیده‌تر شدن زندگی بشر است. دولت‌ها برای پاسخ به این پیچیدگی‌ ناگزیر به ارائه خدمات دولت الکترونیک‌اند.

برخی از عوامل، زمینه‌ساز پیدایش دولت الکترونیک‌اند، مانند رشد فن‌آوری به ویژه فن‌آوری اطلاعات، سرمایه‌گذاری اقتصادی در بخش فن‌آوری و اطلاعات و تطبیق آن با نیازها و شرایط خویش، رشد استفاده از اینترنت و عادت کردن مردم به استفاده از آن، تغییر انتظارات شهروندان و بنگاه‌های اقتصادی، فشارهای ناشی از رقابت و جهانی شدن.

*وب، عمده‌ترین بستر پیاده‌سازی دولت الکترونیک

وب، عمده‌ترین بستر پیاده‌سازی دولت الکترونیک محسوب می‌شود که فراهم کردن امکانات مناسب در این زمینه ضروری و اجتناب‌ناپذیر است فقدان یا کمبود نیروهای متخصص در زمینه فن‌آوری‌های اطلاعات به ویژه در کشورهای جهان سوم، از جمله محدودیت‌های موجود است. برخی از چالش‌های پیاده‌سازی دولت الکترونیک مربوط به ابعاد اجتماعی و سیاست‌های اطلاعاتی اینترنت به عنوان زیربنای پیاده‌سازی دولت الکترونیک است. اگر مسائل فرهنگی را نادیده بگیریم، مهمترین و عمده‌ترین بستر پیدایش و استقرار دولت الکترونیک، وجود وب سایت‌هایی است که طراحی مناسبی دارند و برای عموم دسترس‌پذیرند مسئله دسترس‌پذیری وب سایت‌های دولتی با گروه‌های مخاطب کاربری و توقعات و انتظارات آن‌ها از وب‌سایت‌ها، ارتباط تنگاتنگی دارد.

*تعامل دولت و شهروندان، عنصر مهم سیستم‌های سیاسی

همچنین تعامل دولت و شهروندان، یکی از مهمترین عناصر سیستم‌های سیاسی می‌باشد که امروزه در بستر وب سایت‌ها به گونه‌ای جدیدتر و با سهولت بیشتر است. توجه به نیازها و نظرات گروه‌های مخاطب کاربری وب سایت‌های دولتی و بررسی ویژگی‌های آن‌ها از نظر جنسیت، سطح سواد، سطوح دینی، وضعیت سلامت و معلولیت، داشتن دیدگاه‌های جامع و دقیق کاربران، سبب می‌شود دستگاه‌های دولتی و وزارتخانه‌ها به دقت، مخاطب پورتال‌های اینترنتی خود را شناسایی کنند و امکانات و ابزارهای بالقوه را برای وی در نظر بگیرند. در این صورت می‌توان انتظار داشت که وب سایت های وزارتخانه‌ها بتوانند ابزار پیشبرد و دستیابی به اهداف دولت الکترونیک و نیز رابط مانسبی بین شهروندان و دستگاه اجرایی دولت باشند.

در نهایت توجه به وب سایت‌ها هم از نظر دسترسی‌پذیری حائز اهمیت است و در این میان، ارزیابی دیدگاه‌های کاربران وب سایت‌ها اهمیت و ارزش مضاعف دارد با بررسی مطالعات دسترس پذیری وب می‌توان چنین استنباط کرد که منفعت دسترس پذیری شامل همه کاربران است و سود و نفع آن شامل حال کاربران معلول نمی‌شود و این امر از نظر اختصاص بودجه، صرفه‌جویی در هزینه‌های زمانی و مکانی، اطلاع‌رسانی و سایر اموری که به منفعت اجتماعی مربوط می‌شود اهمیت دارد.